Կազմակերպության Մասին


«Ատոմային էլեկտրակայանների շահագործման հայկական գիտահետազոտական ինստիտուտի» («ՀԱՅԱՏՈՄ» ԳՀԻ ՓԲԸ) պատմությունը սկսվում է 1973թ.-ից:
«ԷՆԵՐԳԻԱ» ԳԱՄ-ի կազմում ստեղծվեց №70 բաժինը, որը հետագայում վերակազմավորվեց, որպես ՎՆԻԱԷՍ (Ատոմային էլեկտրակայանների շահագործման համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտ):
1992 թ. ինստիտուտը դարձավ ՀՀ Էներգետիկայի նախարարության ենթակայության տակ գործող անկախ հաստատություն, այժմ արդեն գտնվում է ՀՀ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության ենթակայության տակ: Իր գործունեության սկզբնական շրջանում ինստիտուտը զբաղվում էր Կոլայի և Հայկական ատոմակայանների Ջրա-ջրային էներգետիկ ռեակտորների (ՋՋԷՌ-440) վթարային և անցումային ռեժիմների մոդելավորմամբ եւ հաշվարկմամբ:
Սկսած 70 – ականների վերջերից, «ՀԱՅԱՏՈՄ» ինստիտուտի գիտական եւ արտադրական գործունեության հիմնական ուղղություններն են` ատոմակայանը շահագործող անձնակազմի պատրաստման եւ վերապատրաստման համար տարբեր համակարգերի ու տեխնիկական միջոցների մշակումը եւ ներդրումը: Նովովորոնեժի ԱԷԿ-ի ՈՒՎԿ-ի (ուսումնավարժական կենտրոն) համար ինստիտուտում մշակվել է « ՋՋԷՌ-1000»-ով ԱԷԿ-ի օպերատորների պատրաստման համակարգը, ինչպես նաև ստեղծվել և ներդրվել են համակարգի աշխատանքում «հսկողության» և «երկխոսության» համակարգերը: 1989 թ-ին շահագործման հանձնվեց ինստիտուտում Նովովորոնեժի 5-րդ էներգաբլոկի համար մշակված լիամասշտաբ վարժասարք, որը մինչ օրս հաջողությամբ կիրառվում է ՋՋԷՌ-1000 էներգաբլոկի շահագործող անձնակազմի ուսուցման և վերապատրաստման համար: Սմոլենսկի ԱԷԿ-ի ՈՒՎԿ-ի համար ինստիտուտում մշակվել է մասնագիտացված վարժասարք «Իմիտատոր» ՌԲՄԿ տիպի ռեակտորներով ԱԷԿ-ների շահագործող անձնակազմի պատրաստման եւ վերապատրաստման համար:
Այդ նույն տարում, «ԷՆԵՐԳԻԱ» ԳԱՄ-ի (ք. Մոսկվա) եւ S3T ամերիկյան ընկերության հետ միասին, ինստիտուտը մասնակցել է Կալինինի ատոմակայանի համար լիամասշտաբ վարժասարքի նախագծմանն ու ստեղծմանը, մասնավորապես, S3T ընկերության տեխնիկական փաստաթղթերի հիման վրա նախագծվել, ստեղծվել և ներդրվել է վարժասարքի բլոկի ղեկավարման վահանակը և հաշվողական կոմպլեքսը իրար կապող համակարգ: 1990 –ականներից սկսած, ինստիտուտում մշակվել և ստեղծվել են ուսումնական մակետներ, պաստառներ եւ մնեմոսխեմաներ ՋՋԷՌ և ՌԲՄԿ տիպի ռեակտորներով ԱԷԿ-ների ուսումնավարժական կենտրոնի վերազինման համար: Ինստիտուտում անցկացվել են ուսումնասիրություններ բարձր սեյսմիկության պայմաններում` ատոմակայանների շահագործման ապահովման համար: Այս նպատակով նախագծվել և ինստիտուտի Փորձարարական արտադրամասում պատրաստվել են СИАЗ տիպի (Արտադրության հակասեյսմիկ պաշտպանության համակարգ) սարքավորում: СИАЗ տիպի սարքերը արտադրվել և տեղադրվել են Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Բուլղարիայի, Սլովակիայի եւ Հայաստանի ատոմակայաններիում:
Ընկերության հիմնական գործունեությունը իրականացվում է հետևյալ 7 ուղղություններով՝

  • Ուղղություն 1: Մշակումներ, կապված ԱԷԿ-ների անվտանգության հիմնավորման հետ;
  • Ուղղություն 2: ԱԷԿ-ների անվտանգության ապահովման ախտորոշիչ, տեղեկատվական և այլ համակարգերի մշակում և ներդրում;
  • Ուղղություն 3: ԱԷԿ-ների շահագործող և վերանորոգող անձնակազմների պատրաստման ու վերապատրաստման համակարգերի մշակում և ներդրում;
  • Ուղղություն 4: ԱԷԿ-ների սարքավորումների և համակարգերի շահագործման ու վերանորոգման նորմատիվ տեխնիկական և տեխնոլոգիական փաստաթղթերի մշակում;
  • Ուղղություն 5: ԱԷԿ-ների անվտանգ աշխատանքի ապահովում սեյսմիկ պայմաններում;
  • Ուղղություն 6: ԱԷԿ-ների սարքավորումների և խողովակաշարերի մետաղների, եռակցման կարերի հետազոտում և հսկում;
  • Ուղղություն 7: Միջուկային ռեակտորների ֆիզիկական հաշվարկների հետազոտություն:

«ՀԱՅԱՏՈՄ» Ինստիտուտը ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Հայկական ԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի վերագործարկման աշխատանքներում: Հայկական ԱԷԿ-ի անվտանգության մակարդակի բարձրացման համար ինստիտուտի կողմից իրականացվել է հետեւյալ գիտա-տեխնիկական աշխատանքները.
  • • Մշակվել է կոմպակտ վարժասարք, որը հիմնված է IBM համակարգչի բազայի հիման վրա;
  • • DS (ԱՄՆ) ընկերության եւ Հայկական ատոմակայանի մասնագետների հետ համատեղ ИВМ-500 հնացած ինֆորմացիոն-հաշվողական համակարգը փոխարինվեց նոր ժամանակ;
  • • CORYS T.E.S.S. (Ֆրանսիա-Բելգիա կոնսորցիում) և Հայկական ԱԷԿ-ի մասնագետների հետ միասին TACIS ծրագրով մշակվել է բազմաֆունկցիոնալ վարժասարք;
  • • PNNL եւ DS&S (ԱՄՆ) ընկերությունների հետ միասին մշակվել եւ դրվել է շահագործման «Անվտանգության ցուցանիշների ներկայացման համակարգը»;
  • • DS&S(ԱՄՆ) և WSC(ԱՄՆ) և հայկական ԱԷԿ-ի մասնագետների հետ միասին, հնացած տեղեկատվական և հաշվիչ IVM-500 համակարգը փոխարինվեց նոր ժամանակակից համակարգով, որը ներառում է ևս 1400 անալոգային և դիսկրետ պարամետրեր;
  • • PNNL եւ ANL (ԱՄՆ) ընկերությունների հետ համատեղ իրականացվել է Հայկական ԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի անվտանգության դետերմինիստիկ վերլուծություն;
  • • Իտալական «SOGIN» ընկերության հետ միասին իրականացվել է Հայկական ԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի անվտանգության հավանակային վերլուծություն;
  • • Ռուսաստանի գիտական կենտրոն «Կուրչատով ինստիտուտի», «Հիդրոպրես» ինստիտուտի, «Տեխնատոմ» իսպանական ֆիրմայի և «Ատոմային Էներգետիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտ" հունգարական ընկերության հետ միասին իրականացվել է «Արկտիկական տարածաշրջանի ռեակտորների իրանի փխրունության նախնական հաշվարկների գիտա-տեխնիկական փորձաքննության գնահատականը» (Cobra ծրագիր).
Ինստիտուտի մասնագետների մասնակցությամբ Հայկական ատոմակայանի 2-րդ էներգաբլոկում ներդրվել են հետևյալ ախտորոշիչ համակարգերը`
  • • Արտահոսքի վերահսկման համակարգ առաջնային շրջանից`«Siemens»-ի «ALUS» համակարգի անալոգիայով;
  • • Ազատ և չամրացված առարկաների հայտնաբերման համակարգ (СОССП), «Siemens»-ի «KUS» համակարգի անալոգիայով;
  • • Ռադիոակտիվ գազի միացությունների մթնոլորտ արտանետումների կառավարման համակարգ;
  • • Ելքային միջակայքում նեյտրոնային հոսքի կառավարման համակարգ:
    • • ՀԱԷԿ-ի պահեստային կառավարման վահանակի և արտակարգ իրավիճակների գործիքավորման նախագիծ;
    • • Ռեակտորների պաշտպանության համակարգերի տարանջատման ալիքների և ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի անվտանգության համակարգերի խցանումների նախագիծ;
    • • ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի (որպես միջազգային կոնսորցիումի մաս) արդիականացման համապարփակ ծրագրի մշակում, մասնավորապես, ավարտվել են կառավարման վահանակի բնակելիություն, օդափոխության համակարգերի շահագործման, հովացման հզորության և ՀԱԷԿ-ի սեյսմիկ անվտանգության հետ կապված որոշ խնդիրներ;
    • • PSA-ի 2-րդ մակարդակի և Դժբախտ պատահարի կառավարման ուղեցույցների (RTA) մշակման ծրագրի ՀԱԷԿ-ի թիվ 2 էներգաբլոկի համար ծանր վթարի սցենարների հաշվարկում (MELCOR հաշվարկման ծածկագրով) և վերլուծություն;
    • • Դժբախտ պատահարների կառավարման ձեռնարկների (RUTA) մշակում՝ համաձայն WESTINGHOUSE մեթոդաբանության,մեթոդաբանության մեջ առաջարկված ընդհանուր մոտեցման՝ ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի պահանջներին համապատասխան:

    Առաջին կոնտուրից արտահոսքի հսկման համակարգ (TCS) "Siemens" ընկերության "ALUS" համակարգի անալոգով: Ազատ և թույլ ամրացված առարկաների հայտնաբերման համակարգը (СОССП) «Siemens» ընկերության համակարգի «KUS» համակարգի անալոգով: Ռադիոակտիվ գազային միացությունների մթնոլորտ արտանետման վերահսկման համակարգ: ՀԱԷԿ-ի համար մշակվել են հետևյալ փաստաթղթերը՝
    • - Տարբեր համակարգերի համար գործառնական և տեխնիկական փաստաթղթեր՝ տեխնիկական նկարագրություններ, նորմալ պայմաններում շահագործման ցուցումներ, աննորմալ ռեժիմների համար ցուցումներ;
    • - Դիզել գեներատորային կայանի սարքավորումների և տարրերի դասակարգիչ;
    • - Վերանորոգման կառավարման ծրագիր.
    • • Տեխնոլոգիական փաստաթղթերի հավաքածու (KTD) սարքավորումների վերանորոգման համար (չափման քարտեզներ և ուրվագծային քարտեզներ), ինչպես նաև ալբոմների մշակում և թողարկում;
    • • Տեխնոլոգիական փաստաթղթերի հավաքածուներ (KTD) ԱԷԿ-ի սարքավորումների տեխնոլոգիական բնութագրերի վերահսկման համար `նախքան նորոգման դուրս գալը և նորոգումից հետո շահագործման հանձնելը;
    • • Սարքավորումների ապամոնտաժման և հավաքման տեխնոլոգիական փաստաթղթերի հավաքածուներ (ատոմակայանների և այլ էներգետիկ օբյեկտների համար);
    • • Տեղեկատվական-գրաֆիկական սարքավորումներ տվյալների բազա (ատոմակայան եւ այլ էներգետիկ օբյեկտների);
    • • ՀԱԷԿ-ի «Սթրես-թեստերի» կատարում (որպես միջազգային կոնսորցիումի մաս);
    • • ԱԷԿ-ի, ՀՍՏ-ի, ՋԷԿ-ի, ՀԷԿ-ի, էներգետիկ և քիմիական արդյունաբերության այլ ձեռնարկությունների տեխնիկական անձնակազմի վերապատրաստման կրթական համակարգչային համակարգ` ինչպես շահագործման ընթացքում, այնպես էլ շահագործումից հանելուց հետո;
    • - Վերապատրաստման գործընթացում օգտագործվող սարքավորումների, մասերի և հավաքույթների պատկերները կատարվում են բարձրորակ եռաչափ համակարգչային գրաֆիկայի միջոցով, որն ապահովում է բարձր աստիճանի հստակություն;
    • • Վերանորոգման վարժասարքըը մշակվել է CNCP-ի և ԱԷՄԳ (IAEA)-ի ֆինանսական աջակցությամբ` հետևյալ սարքավորումների համար:
    • - Ռեակտոր ՋՋԷՌ-440 տիպի ռեակտոր;
    • - ԳԱՓ-Ду-500;
    • - ԳՇՊ-195մ;
    • - ԳՇՊ-317.

    Ինստիտուտի մասնագետները մշակել են յուրահատուկ ծրագրային ապահովմամբ մաթեմատիկական մոդել, որը թույլ է տալիս որոշելու առաջին կոնտուրից արտահոսքի չափը եւ տեղը, ինչպես նաև հարվածող առարկայի զանգվածը և հարվածի տեղը:
    ANL (ԱՄՆ)-ի օգնությամբ, «ՀԱՅԱՏՈՄ» ինստիտուտի կազմում ստեղծվել է «Միջուկային անվտանգության միջազգային կենտրոն», որը հագեցած է ժամանակակից տեխնիկայով և համագործակցում է տարբեր երկրներում գործող նմանատիպ կենտրոնների հետ: Մոտ ապագայում «ՀԱՅԱՏՈՄ» ինստիտուտը նախատեսում է բացել միջուկային ռեակտորների ֆիզիկական չափումների եւ հաշվարկների լաբորատորիա, ինչպես նաեւ նյութերի անխափան վերահսկման տարածաշրջանային կենտրոն, որը կհանգեցնի ինստիտուտի կողմից նոր թեմաների ներգրավմանը և կբարձրացնի նրա դերը, որպես ԱԷԿ-ի շահագործման համար գիտական եւ տեխնիկական աջակցություն ցույց տվող կազմակերպություն: